Aste honetan zehar, urteroko ohiturari jarraituz, Nobel Fundazioaren sariak izan dira iragarriak kategoria guztietan. Hemen, blog honen gaiak errespetatuz, Fisikakoa eta Kimikakoa laburki komentatuko ditugu orain.
Lehenik Fisikakoa izan zen plazaratua asteartean Serge Haroche frantziarrarentzat eta David J. Wineland estatubatuarrarentzat. Bakoitza bere aldetik lan eginez, gai izan direlako metodo esperimental berriak garatzeko sistema kuantikoen neurketarako eta manipulaziorako. Horren atzean zer dagoen hobeto ulertzeko, utz dezagun Euskadi Irratiko Guillermo Roa zientzia-dibulgatzailea azalpenak ematen zientzia.net-eko artikulu honetan; erraza ez delako, bestela, Schrödingerren katuaren paradoxa kuantikoak dituen inplikazioez jabetzea. Hona hemen, bestalde, Nobel web orritik ematen dizkiguten argitasunak.
Asteazkenean Kimikakoa izan zen iragarria Robert J. Lefkowitz eta Brian K. Kobilka ikerlarientzat, biak estatubatuarrak, G proteinei akoplatutako errezeptoreen estudioagatik. Ikerlari horiek izan baitira zelulek zer nolako mekanismoak erabiltzen dituzten mintz plasmatikoan zehar ingurunetik iristen zaizkien seinaleak eta estimuluak detektazeko. Errezeptore horiek dira ere, hormona eta neurotransmisore askoren hartzaileak, esate baterako dopamina, serotonina eta adrenalinarenak, eta argiaren, zaporeen edo usainen detektore moduan funtzionatzen dute ere; hau da, gure sentikortasunaren arduradunak dira. Gorputzaren prozesu fisiologiko asko beraien menpekoak direla esan daiteke eta botika guztien ia erdiak (beta-blokeanteak, antihistaminikoak...) errezeptore horien bitartez eragiten diote gorputzari. Hala eta guztiz ere deskubritzeke zeuden orain dela gutxi arte. Beraz, garbi dago zer nolako garrantzia duten gorputzaren funtzionamendurako aurkitu berri diren errezeptore horiek.
Honek guztiak frogatzen du berriro, beste sarrera honetan esaten nuenez, gure gorputza kimikan oinarritzen dela sentsazioak transmititzeko eta inguruarekiko komunikazioa ziurtatzeko. Hemen doakizu saria merezi izan duen aurkikuntza honi buruz Nobel web orrian aurki daitezkeen azalpenak.
Joan den ostegunean, hilaren 20an, aurtengo Ig Nobel sariak banatu zituzten. Honekin, dagoeneko, 22. ediziora iritsi dira zientzia xelebrea edota barregarria saritzen eta gogora ekartzen diguten sari horiek. Iazko beste sarrera honetan azaldu genituen sari bitxi horien nondik norakoak; beraz, ez dut orain errepikatuko han esandakoa, bakarrik gogorarazi Annals of Improbable Research aldizkariak antolatzen duela zeremonia, eta aldizkari honen ale digitalak, 1995tik bi hilez behin ateratakoak, zein eguneroko berriak eta ekarpenak http://www.improbable.com/ web orrian eskura dituzula.Beraiek esaten dutenez "Research that makes people LAUGH and then THINK" dute helburu nagusia.
Laburbilduz zein izan diren aurtengo saridunak, hona hemen banatutako hamar sarien ikerketa-arloa eta edukia: KIMIKA: Suediako Johan Pettersson-i aurkitzeagatik zergatik Anderslöv hiriko biztanle batzuei berdetu egiten zitzaien ilea. Esan dezagun arrazoia tutuerietako kobrean zegoela goizeko dutxa hartzean erabiltzen zuten ur beroa zela medio, hemen irakur dezakegunez. FISIKA: Ile-kontuekin jarraituz, lau amerikarri eman diete ile-mototsa baten forman eta mugimenduan eragiten duten indarren-balantzeak aztertzeagatik. AKUSTIKA: Japoniar bikote bati makina bat diseinatzeagatik zeinaren efektua pertsonen hitz egiteko gaitasuna oztopatzea den beren abotsa entzuten dutenean atzerapen txiki batekin. ISURIGAIEN DINAMIKA: Rouslan Krechetnikov eta Hans Mayer-ri ikertzegatik zer gertatzen den pertsona bat ibiltzen ari denean kafe katilu bat eskutan daramala. NEUROZIENTZIA: Amerikar batzuei frogatzegatik tresna konplikatu batzuekin eta estadistika sinpleekin posible dela garun-aktibitatea detektatzea, baita hildako izokinen garunetan ere. MEDIKUNTZA: Bi frantziarri kolonoskopiak egiten dituzten medikuei aholkuak emateagaitik jakin dezaten nola minimizatu beraien pazienteen lehertzeko arriskua. ANATOMIA: Frans de Waal eta Jennifer Pokorny-ri aurkitzeagatik txinpantzeak gai direla elkarri identifikatzeko beren ipurdien argazkiak ikusiz bakarrik. PSIKOLOGIA: Lau ikerlariri frogatzegatik ezker aldera makurtuta begiratuz gero Eiffel dorrea txikiagoa dela irudituko zaigula. BAKEA: Errusiako enpresa bati diamanteak lortzegatik armen munizio zaharra erabiliz. Horrelako zerbait, hildakoen errautsak erabiliz hain zuzen ere, posible zela aztertu genuen beste sarrera honetan. LITERATURA: EEBB-etako Kontabilitate Orokorraren Bulegoari txostenei buruzko txosten bat argitaratzeagatik non aholkatzen den txostenen txostenen txostena prestatzea.
Zerrenda osoa jatorrizko bertsioan, eta aurreko urteotakoa ere, hemen daukazu.
Bukatzeko sari-banaketaren zeremonia osoaren bideoa jarriko dugu pazientzia duenarentzat, azken finean Oscar famatuen zeremoniaren antzeko zerbait dela esan baitaiteke muntatzen duten parafernaliagatik eta irauten duenagatik.
De entre las muchas aplicaciones con que cuentan los
procesos electrolíticos, procesos en los que se fuerza un cambio químico redox a base del consumo de
energía eléctrica que en forma de corriente continua se hace pasar por una cuba
electrolítica, podríamos repasar rápidamente bastantes posibilidades. Entre ellas, las reducciones de metales muy
reactivos como los alcalinos y alcalinotérreos,donde a partir de sus formas oxidadas en compuestos varios, mayormente
sales y óxidos, se pueden obtener dichos metales en forma pura, así, por ejemplo,
el caso del sodio. Esto también vale para la industria del aluminio que se
obtiene a partir de la reducción de sus minerales criolita y bauxita. Sin
olvidar que de la electrólisis también nos valemos para purificar metales, para
la obtención de ciertos compuestos como la sosa caústica que sale de
electrolizar sal común en disolución acuosa y dejar que el sodio obtenido
reaccione con el agua, o todo lo que tiene que ver con muchos procesos de
recubrimiento como los galvanizados a base de cinc, que tanta importancia
tienen en la protección frente a la corrosión, plateados como la alpaca,
dorados, cromados y un largo etcétera.
Pero ahora no quería más que comentar, anecdóticamente eso
sí, que visitando el Guggenheim Bilbao me ha llamado la atención, dentro de la
exposición de los fondos de la colección permanente, la presencia de una obra
de Anselm Kiefer,que ya expuso
profusamente su obra en el mismo museo en el 2007, y que bajo el título de
"Tierra de los dos ríos" y sin entrar ahora en valoraciones sobre su
significado y valor artístico que no me corresponden, parece ser, según la ficha técnica
que acompaña a la obra, que ha sido obtenida a base de (copio literalmente): Emulsión, acrílico, plomo, sal
producida por electrólisis y condensador de placas de zinc sobre lienzo.
Aun desconociendo los detalles de cómo ha sido aplicada la electrólisis a la realización del lienzo sí que me parece curioso mencionarlo por lo que tiene de aplicación original de los procesos electrolíticos más allá de los industriales arriba mencionados. Aunque bien es verdad que ya desde el siglo XIX se viene practicando la técnica del grabado electrolítico entre las técnicas artísticas, de la cual podemos consultar aquí una práctica sencilla basada en ella.
Gehiegizko kilo gutxi batzuk lortu badituzu azken boladan, ez kezkatu gehiegi, ez bota errua zeure buruari, aurkitu omen dutelako benetako erruduna zein den. Egia esateko aurkitu berri omen dutena, Higgs bosoi deituriko partikula hori, beste oinarrizko partikulen masa zergatik den handiagoa ala txikiagoa justifikatuko lukeena besterik ez da. Baina zer gara gu atomo eta molekula sorta handi bat baino; hidrogeno atomo txikienetik hasita (1,6 x 10-27 kg) Lurra bera bezalako masa handi bateraino (5,6 x1024 kg), partikula azpiatomikoen andana ikaragarria besterik ez gara.
Hala ere ez dago ukatzerik azken egunotako (aurtengoa agian) zientzia-berririk garrantzitsuena horixe dugula, CERN-eko ikerlarien eskutik etorri zaiguna. Genevan LHC azeleragailua martxan jarri zenetik bere helburu nagusietako bat burututa legoke honez gero berri hori guztiz egiaztatuko balitz, eta hala izango dela dirudi eman dituzten datuen arabera. Dena den, oraingoz, eta zuhurtziaz jokatuz, izenburuaren galdera-ikurra gordeko dugu.
Partikula azpiatomikoen arloan adituak ez garenontzat pixka bat arrotza eta iluna suertatzen zaigu, fisikarioi ez bezala, oinarrizko partikulen bitxikeri kuantikoak ulertzea. Ez ahaztu kimikariok nahikoa dugula atomo-azaletako elektroiekin bakarrik aritzea eta jokatzea substantzien ezaugarriak eta aldaketa kimikoak ulertu ahal izateko, nukleoaren "sekretuetan" sartu gabe.
Beraz, komenta dezagun, ahalik eta modu errazenean, Higgs bosoia zer den eta nondik datorkion garrantzia. Orain arte hipotetikoa izan den partikula hori baita, alegia, oinarrizko partikulen jokaera azaltzen duen Eredu Estandarra izeneko teoriari detektatzeko eta bere existentzia esperimentalki konfirmatzeko falta zitzaion partikula bakarra. Beraz, nolabait, kate-maila galdua zela esan genezake, eta hortik egun hauetako berriaren garrantzia. Bosoien funtzioa partikulen fisikan, gainontzeko partikulen arteko (fermioiak eta hadroiak) interakzioak justifikatzea da; hau da, fisikan ezagutzen diren indar edo elkarrekintza mota ezberdinen mekanismoak azaltzea. Honela, fotoia da elkarreragin elektromagnetikoaren beharrezko bitartekaria, adibidez argiaren kasuan, eta gluoiak eta W eta Z bosoiak, hurrenez hurren, indar nuklear bortitzez eta indar nuklear ahulez arduratzen dira.
Higgs bosoia berriz, beharrezkoa litzateke, beti Eredu Estandarren teoriaren arabera, partikulen masaren jatorria esplikatzeko.
Newtonek, orain dela 350 urte inguru erakutsi zigun modu intuitiboan, sagarra bere buru gainean erori zenez gero, grabitatea gugan eta objektu guztietan atxikituta dagoen zerbait dela, masen ezaugarri propio bat, alegia, eta bere intentsitatea masekiko proportzionala dena. Einstenekin, orain dela mende bat, eta bere Erlatibitatearen Teoriari jarraituz, ikasi behar izan dugu, gure intuizioaren aurka joz, grabitatea ez dela materiaren berezko ezaugarri bat baizik eta materiak espazio-denboran eragiten duen distortsio moduko bat. Baina joan den mendeko hirurogeiko hamarkadaren inguruan Peter Higgs fisikari britaniarrak proposatu zigun mekanismo berri bat masa zergatik sortzen den ulertzeko; hau da, ezagutzen dugun gure unibertso hau zergatik den den bezala ulertzeko.
Eta horretarako partikula ezberdinek espazio osoan zehar hedaturik dagoen Higgs eremuarekin dituzten elkarreraginetan egongo litzateke klabea. Horrela, antxoa txikien edo baleen kasuan urarekin gertatzen den bezalaxe, aipaturiko eremu horrekin interakzio ahula duten partikulen masa txikia litzateke, fotoiaren kasua adibidez; aitzitik, modu liskatsuan edo Higgsen eremuarekiko inertzia edo "marruskadura" handia pairatuko luketen partikulen masa askoz handiagoa litzateke. Higgs bosoiek osatuko lukete izen bereko eremu hori.
Ez naiz gehiago luzatuko, agian hobea da esteka batzuk proposatzea informazioa osatu nahi duenarentzat, beti dibulgazio mailan, hori bai. Baina hori baino lehenago ez dut aukera galdu nahi garbi uzteko zergatik ezagutzen zaion partikula honi "jainkoaren partikula"-ren goitizenarekin. Eta konfusio interesatu hori, gutxienez gotzain-batzarrekoentzat, Lederman Nobel saridunari zor diogu "God" eta "Goddamn" (= madarikatua) hitzen antzekotasunarekin jokatu zuelako bere liburu famatu hau: "The God Particle" edo "La Partícula Divina, si el universo es la respuesta, ¿cuál es la pregunta?" argitaratu zuenean. Nahastearen historia osoa oso ondo azaltzen da hemen
Esteka osagarriak: Zientzia.net-en aurki daitekeena. EL PAIS-ek emandako infografia hau. CPAN Centro Nacional de Partículas web-orritik emandako oinarrizko azalpenak.
"El bosón de Higgs explicado para todos los públicos". BBC-n aurkitutakoa.
Eta "YOUTUBE"-n aurki daitezkeen bideoetariko bat adibide moduan, non erabiltzen den gorago azaldutako uraren konparazioa:
Bukatzeko gai korapilotsu hau arintzeko musika pixka bat Aviador Dro taldearen partetik:
Bihar, hilak 12 asteartea, Bilboko Alhondigan eta "Yes Future" programazioaren barruan Roald Hoffmann Nobel saridunak hitzaldi bat emango du izenburu honekin: "Kimikaren funtsezko tentsioak: Zientziaren hiru perspektiba Kulturan". Hona hemen DIPC-tik hitzaldirako jasotako konbidapenaren nondik-norakoak. Ez dugu ahaztu behar zientzialari honek zientzia, literatura (poesia eta antzerkia) eta filosofia uztartzen dituela bere eginkizunetan. Haren hitzetan zientzia eta poesia aldi berean egiteak ez du inolako sekreturik, "biak sortzen baitira unibertsoa ulertzeko ahaleginetik, ikasi dudana irakasteko dudan maitasun pertsonaletik eta hizkuntzarekiko grinatik". Horixe azaltzen du "Catalista" izeneko bere poema-liburuan.
1981ko kimikako Nobel saria jaso zuen erreakzio-mekanismoen estudioan egin zituen ekarpenengatik, berauetan parte hartzen duten lotura kimikoen orbital molekularretan simetriak duen garrantzia azpimarratuz. Simetriak beraz, artean bezala zientzian ere, jokatzen duen lehen mailako papera nabarmenduz. Horregatik, bihar seguruena, kimikaren ikuspegi artistikoa edota kulturarekin duen harreman hestua hulbilduko digu bere hitzetan.
Bilboko Alhondigara bertaratzeko arazoak izango ditugunentzat aukera izango dugu hemen streaming bitartez zuzenean hitzaldia jarraitzeko parada.
Bukatzeko zientzia dibulgatzeko Hoffmannek duen zaletasuna ere espreski aipatzeak merezi du. Horren froga bere weborrian agertzen da, kulturarekiko eta literaturarekiko duen grinarekin batera.
Bera izan da, adibidez, "Entertaining Science" izeneko programaren sortzailea New Yorkeko lokal batean gure artean ere pixkanaka zabalduz doazen kafe zientifikoen moda bultzatuz. Eta baita ere berari zor diogu The World of Chemistry bideoen bilduma, non 26 kapitulutan kimikaren eduki nagusiak eta zer nolako eragina duten gure gizartean eta bizimoduan ikus daitezkeen. Nahiago dut hemen horietako bat ez txertatzea copyright edo baimen-arazoak ez izateko, baina sartzen bazara azken esteka horretan ikus ditzakezu.
De lo que se trata es de que la determinación de los porcentajes presentes de los diferentes isótopos de algunos elementos clave, como C, H y O en muestras humanas como el cabello, nos abre la puerta a poder conocer el historial de los movimientos geográficos del individuo al que corresponda dicha muestra; vamos, algo así como una especie de GPS aproximado de las idas y venidas efectuadas en los últimos meses anteriores al análisis. Lo cual puede ser de enorme utilidad, por ejemplo, en técnicas forenses de identificación de restos de desaparecidos.
Así nos lo cuenta Xavier Durán, divulgador científico de TV3, en una de las entradas del que creo que es su su último libro publicado, de título en catalán: "Per què les lleones no els prefereixen rossos?", concretamente la que lleva por título "Revelen els nostres cabells a quines ciutats hem estat?
Lo cierto es que el análisis isotópico del cabello nos puede dar dicha información porque aquello que bebemos y comemos queda registrado en el cabello, en los átomos de sus proteínas. Y como se ha descubierto en lo últimos años, el agua tiene características isotópicas diferentes para sus dos elementos H y O en función del lugar donde sea recogida. La razón que explica dichas diferencias es que el oxígeno-18 y el deuterio o hidrógeno-2, al ser más pesados que los isótopos más comunes de ambos elementos: O-16 y H-1, dan lugar a un agua de lluvia "pesada", rica relativamente en dichos isótopos. Esta lluvia "pesada" será la que precipite primero en aquellos lugares donde la circulación atmosférica de las nubes lo determine, por ejemplo en la línea costera en su movimiento natural desde el mar hacia el interior. Por ello, las ratios isotópicas del hidrógeno y oxígeno en el agua están determinadas por la geografía, aunque bien es cierto que no solo por ella, porque también influyen la temperatura de las nubes, la estacionalidad de las lluvias, el índice de evaporación de las aguas...pero sí que, teniendo en cuenta todos esos factores, ya se han podido realizar mapas a diferentes escalas (ver las dos imágenes adjuntas correspondientes a la presencia mundial del O-18 y europea del deuterio) de las distribuciones geográficas de los isótopos particulares.
Con ello se ha abierto un nuevo campo de investigación hace escaso años que algunos han dado en llamar Isoscapes, palabra que mezcla "isotopes" y "landscapes" y que carece, que yo sepa, de traducción al castellano por el momento. Las aplicaciones pueden ser múltiples, como la comentada en el libro de Xavier Durán, y que hace referencia a una investigación de Thure E. Cerling de la Universidad de Utah, que se resume con su frase de "Give me a hair and I’ll tell you where you have been". Aplicaciones que tienen que ver con la medicina forense y la criminología, o también con los estudios de migraciones animales o incluso con la investigación del fraude en bebidas de agua mineral, cervezas o whiskeys.
Nik uste irakaskuntzan gabiltzanoi, ertainetan behinik behin, erakargarriak izan daitezkeen esperientziak aurkitzea, edota diseinatzea, eta egitea gustatu eta komeni zaigula zientziaren hari praktikoa ez galtzeko behintzat. Horregatik, sarrera honetan bizpahiru webgune eta beste errekurtsoren bat komentantu eta aurkeztu nahi ditut. Hasteko Sergio Paredes irakaslearen bloga. Bertan fisika eta kimikako esperimentu dezente aurki daitezke beti ongi azalduta, beste ekarpen gehiagoren artean. Etxean eta laborategian egin daitezkeenak bereizten ditu, eta fisikakoak zein kimikakoak direnak ere bai. Bere You Tubeko bideo-kanalean 125 bideo ditu igota proposatzen dituen esperimentuekin. Adibide bat jartzearren hauxe aukeratu dut kimikaren ikuspegi dibertigarria erakusten duelako:
Beste aukera bat SteveSpanglerScience proiektua da, esperimentu errazak proposatzen dituena. Hala ere, toki berean bloga, denda eta You Tubeko kanala ere aurki daitezke, azken horrek 418 bideo esperimental bilduta dituena. Nahiko "amerikanoa" dena baina erabilgarria. Berak esaten duenez: proposatzen
den jardun bakoitzean zientzia-esperimentu bat, kontzeptu bat, proiektu txiki
bat edo efenomeno jakin bat lantzen da eta “mikroskopioaren” azpian jartzen dira
ikasteko nola eta zergatik garrantzitsuak diren gure eguneroko bizitzan. Egiteko errazak diren aktibitateak dira,
deigarriak eta bitxiak askotan, eta etxeko gauza eta produktu arruntekin egin
daitezkeenak.Beraz, etxeko “laborategian”
mundu errealeko fenomenoak aztertzeko aukera ematen dute, eta zer gertatzen den
ikusten duenari txundituta uzteaz gain, motibatzaileak dira zientziarekiko
grina pizten dutelako. Bukatzeko, antzeko proposamenak aurki daitezke testu honetan "Experimentos con productos de supermecado" non etxe azpiko supermerkatuan eros daitezkeen produktu arruntekin egin daitezkeen esperientziak deskribatzen diren.
